Znaczenie hodowli koni na świecie opiera się głównie na ich wykorzystaniu w różnego rodzaju zawodach sportowych, pokazach, czempionatach, rekreacji, a także produkcji żywca rzeźnego. Obecnie ponad połowę pogłowia koni w Polsce stanowią konie zimnokrwiste i pogrubione, które w II połowie XX wieku z koni roboczych stały się głównie końmi rzeźnymi. Poza tym największe znaczenie ma w Polsce hodowla koni arabskich czystej krwi, która jako jedyna ma znaczenie międzynarodowe i ma realny wpływ na hodowlę światową.
Państwowa hodowla koni w Polsce jest prowadzona w 13 spółkach, których podstawową działalnością jest hodowla koni oraz w siedmiu spółkach, których działalnością zasadniczą jest hodowla roślin uprawnych lub hodowla innych zwierząt gospodarskich. Te spółki prowadzą hodowlę koni jako działalność dodatkową. W państwowych spółkach nadzorowanych przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR) hodowane są konie dziewięciu ras. W Polsce hodowlą koni zajmują się również podmioty prywatne.
Podstawowym celem działalności spółek jest realizacja programów hodowlanych. Koński materiał genetyczny zgromadzony w spółkach powinien stanowić bazę dla postępu biologicznego, który w postaci kolejnych pokoleń zwierząt hodowlanych jest dostępny dla krajowego rolnictwa i przemysłu końskiego.
Spółki hodowli koni prowadzą działalność w dwóch obszarach:
- spółki prowadzące stada ogierów utrzymują ogiery i udostępniają je pozostałym hodowcom oferując usługi w zakresie rozrodu koni dla hodowli terenowej;
- spółki utrzymujące stadniny koni prowadzą hodowlę w celu ochrony i doskonalenia najcenniejszego materiału genetycznego dla potrzeb krajowej hodowli oraz umożliwienia zachowania rodzimych ras. Prowadzona w stadninach hodowla powinna zapewnić uzupełnienie pogłowia w stadach ogierów, poprawę cech użytkowych, jak również zapewnić ciągłość hodowli ras rodzimych.
NIK skontrolowała Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa, dziewięć spółek hodowli koni (w Janowie Podlaskim, Michałowie, Gładyszowie, Nowych Jankowicach, Dobrzyniewie, Iwnie, Prudniku, Książu i Białce). Kontrola objęła okres od 1 stycznia 2015 r. do 31 grudnia 2019 r.
Najważniejsze ustalenia kontroli
Sytuacja finansowa spółek hodowli koni uległa pogorszeniu, co spowodowane było przede wszystkim czynnikami od nich niezależnymi, w tym uzyskiwaniem niższych przychodów ze sprzedaży koni. Dotychczasowa strategia działania spółek hodowli koni, polegająca na utrzymywaniu hodowli koni przez inną działalność spółek (np. hodowlę bydła, produkcję mleka i produkcję roślinną) przestała przynosić efekty. Wpływ na to miały niekorzystne warunki klimatyczne w 2018 i 2019 r., tj. susza (spółki z uwagi na strukturę kapitałową nie otrzymywały dopłat z tego tytułu). Ponadto od 2015 r. znacząco uległy zmniejszeniu płatności bezpośrednie w ramach Wspólnej Polityki Rolnej.
Pogarszające się wyniki działalności spółek hodowli koni spowodowane były głównie:
- zmniejszeniem płatności bezpośrednich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (za lata 2015-2018 o prawie 21 mln zł),
- brakiem rekompensat z tytułu suszy w 2018 i 2019 r. (oszacowane straty w 2018 r. wyniosły prawie 21 mln zł a 2019 r. nieco ponad 32 mln zł),
- niepełnym pokryciem kosztów hodowli koni przychodami z tej działalności (ujemny wynik z hodowli koni za 2015 r. wyniósł nieco ponad 10 mln zł, za 2016 r. – prawie 13 mln zł, za 2017 r. – 14,5 mln zł a za 2018 r nieco ponad 17 mln zł).
Zdaniem NIK pogarszająca się sytuacja finansowa spółek hodowli koni w niektórych przypadkach może spowodować zwiększenie ryzyka upadłości podmiotów o szczególnym znaczeniu dla gospodarki narodowej i stanowić zagrożenie dla stabilności hodowli koni. Zatem należałoby rozważyć zmianę statusu prawnego tych podmiotów.
Zyski netto uzyskane przez spółki hodowli koni arabskich czystej krwi osiągnięte zostały głównie dzięki wynikom sprzedaży koni na aukcjach organizowanych w Janowie Podlaskim. Przychody ze sprzedaży koni arabskich w 2015 r. (1,4 mln euro za klacz Pepita dla SK Janów Podlaski oraz 625 tys. euro za klacz Pistoria dla SK Michałów) pokryły straty poniesione w tym roku, tj. 2015 na pozostałej działalności w wysokości 2 mln 680 tys. zł (SK Janów Podlaski) i 263 tys. zł (SK Michałów).
W latach 2015-2018 systematycznie spadały ceny koni. Średnia cena w kontrolowanych spółkach wyniosła 29,4 tys. zł. Średnia cena za sprzedanego konia w trzech spółkach zajmujących się głównie hodowlą koni arabskich czystej krwi, tj. w SK w Michałowie i Janowie Podlaskim oraz należącej do spółki Małopolska Hodowla Roślin, której podlega stadnina w Białce, uległa zmniejszeniu ze 104 tys. zł z 2015 r. do 23,8 tys. zł w 2018 r. Zmniejszenie średniej ceny za konie sprzedane przez te spółki spowodowane było przede wszystkim rekordowym wynikiem ze sprzedaży koni w 2015 r. oraz mniejszym popytem w latach późniejszych na konie arabskie czystej krwi. Trzy spółki zajmujące się hodowlą arabów sprzedawały najcenniejsze konie na corocznych aukcjach organizowanych w Janowie Podlaskim pn. Pride of Poland i Summer Sale w ramach Dni Konia Arabskiego. W 2015 r. spółki sprzedały 52 konie za kwotę 19,3 mln zł, w 2016 r. 35 koni za 7,2 mln zł, w 2017 r. 13 koni za 1,7 mln zł, w 2018 r. 11 koni za 1,9 mln zł, a w 2019 r. 26 koni za 7,4 mln zł. W latach 2015-2019 poniesione przez te spółki koszty związane z organizacją corocznych aukcji i imprez towarzyszących wyniosły ponad 4 miliony 600 tys. zł, z tego koszty poniesione w 2015 r. za organizację Dni Konia Arabskiego w Janowie Podlaskim stanowiły ponad 44% tych kosztów (2 060,3 tys. zł netto).
W pozostałych kontrolowanych spółkach liczba sprzedanych koni i średnie ceny nie uległy, w okresie objętym kontrolą, znaczącym zmianom.
Hodowla koni w spółkach stała się deficytowa. Istotny wpływ na systematycznie pogarszającą się sytuację finansową spółek hodowli koni miały coraz niższe wyniki hodowli koni, której przychody nie pokrywały kosztów ponoszonych na tę działalność. W 2015 r. spośród 20 spółek prowadzących hodowlę koni, tj. 14 spółek hodowli koni i sześciu spółek prowadzących taką hodowlę, zysk z hodowli koni nieco ponad 7 mln zł miały dwie spółki, a stratę ponad 10 mln zł wykazało 18 spółek. W 2018 r. nieco ponad 23 tys. zł zysku miała jedna spółka, a stratę ponad 17 mln zł wykazało 19 spółek.
Wpływ na wyniki finansowe z hodowli koni miały przede wszystkim takie czynniki jak sytuacja na rynku koni użytkowych i sportowych, zmniejszenie zainteresowania na rynku koni arabskich czystej krwi oraz zmniejszające się zapotrzebowanie na ogiery reproduktory. Straty z tytułu prowadzonej hodowli koni pokrywane były przez spółki z działalności gospodarczej, np. produkcji roślinnej, produkcji mleka i hodowli bydła. Na deficytową działalność hodowli koni NIK zwracała uwagę po kontroli spółek hodowli koni przeprowadzonej w latach 2013-2014.
NIK stwierdziła w trzech spółkach nieprawidłowości dotyczące sprzedaży koni i materiału zarodowego. Dopuszczono do sprzedaży 133 koni ze stada hodowlanego o wartości łącznej netto prawie półtora miliona zł bez wcześniej uzyskanej zgody Agencji Nieruchomości Rolnej a po jej likwidacji KOWR. W stadninie Nowe Jankowice w 84 przypadkach sprzedano konie o łącznej wartości 503,2 tys. zł netto bez przetargu, aukcji, konkursu ofert. Spółka ta nie udokumentowała przeprowadzonych w latach 2015-2018 publicznych procedur sprzedaży wymaganych w Strategicznym programie hodowli koni. W SK Nowe Jankowice w 42 przypadkach sprzedano konie o wartości łącznej netto 249,7 tys. zł bez dokonania ich wcześniejszej wyceny, co było niezgodne z zasadami określonymi w Strategicznym programie hodowli koni. W SK w Iwnie sprzedano 39 koni z pominięciem wewnętrznych uregulowań dotyczących sprzedaży koni. Z kolei sprzedaż przez stadninę koni w Janowie Podlaskim 15 stanówek (odpłatnego wypożyczenia konia zarodowego do pokrycia klaczy) o wartości 180 tys. zł netto za cenę 15 zł netto było działaniem niegospodarnym.
NIK stwierdziła też wadliwe dzierżawy własnych koni i prowadzenie pensjonatów dla koni niebędących własnością spółek. W latach 2015-2019 z dzierżawy spółki osiągnęły przychód w kwocie ponad 5 milionów 200 tys. zł.
W SK Janów Podlaski wystąpiły przypadki nieterminowej realizacji umów dzierżawy zawartych przed okresem objętym kontrolą, tj. w 2011 r. oraz niekorzystnych dla spółki zmian postanowień umów dzierżawy zawartych w latach 2013-2014. Zmiany te dotyczyły przedłużania okresu dzierżawy, pobierania zarodków tylko przez wydzierżawiającego oraz niezaźrebiania klaczy, co było w pierwotnej umowie jednym z warunków oddania w dzierżawę klaczy.
Ponadto (SK Nowe Jankowice) wystąpiły przypadki nienaliczania odsetek za opóźnienie w zapłacie czynszu za oddane w dzierżawę konie, wskutek czego spółka nie osiągnęła należnych jej przychodów. W dwóch spółkach wystąpiły przypadki nierzetelnego dokumentowania umów usług hodowlanych dotyczących oddania w dzierżawę koni (SK Michałów i SK Nowe Jankowice).
Zdaniem NIK przyczyną wystąpienia nieprawidłowości w zakresie dzierżaw był niewłaściwy nadzór zarządów spółek oraz nieokreślenie przez ANR/KOWR ogólnych zasad dzierżawy koni.
W dwóch spółkach wystąpiły nieprawidłowości polegające na stosowaniu stawek za świadczone usługi hotelowania koni niższych niż określone w cennikach (SK Nowe Jankowice oraz SK w Iwnie), a jedna spółka (SK Michałów) utrzymywała w pensjonacie cztery konie bez pisemnej umowy na utrzymanie i bez uiszczenia opłat z tego tytułu w kwocie 15,8 tys. zł.
ANR/KOWR podjęły w kontrolowanym okresie działania mające na celu poprawę wyników finansowych spółek hodowli koni, jednak działania te nie zapobiegły pogorszeniu się ich sytuacji finansowej. Zdaniem NIK działania podejmowane przez ANR/KOWR oraz zarządy spółek w celu poprawy sytuacji ekonomiczno-finansowej okazały się niewystarczające, a trudna kondycja finansowa w większości stadnin koni i stad ogierów może spowodować zagrożenie dla dalszego funkcjonowania spółek w obecnej formie organizacyjnej.
Bez wątpienia na sytuację miała wpływ częstotliwość zmian składów organów zarządzających spółek. W ocenie NIK nie sprzyjało to ciągłości i jakości zarządzania. W latach 2016-2018 stadniny w Janowie Podlaskim i Michałowie miały po 4 prezesów każda. Ogółem w latach 2015-2019 odwołanych zostało 43 członków zarządu 14 spółek hodowli koni, w tym 21 odwołanych członków zarządu nie otrzymało absolutorium z wykonania obowiązków. W okresie tym powołano 41 członków zarządu, w tym jako pełniących obowiązki prezesa zarządu powołano 31 osób, a 10 członków zarządu wyłonionych zostało spośród kandydatów, którzy zgłosili się w trybie postępowania kwalifikacyjnego. Postępowania kwalifikacyjne przeprowadzone były zgodnie z przepisami prawa i uregulowaniami wewnętrznymi ANR/KOWR.
Spółki nie zawsze gospodarowały prawidłowo swoim majątkiem. W czterech spółkach (SK Janów Podlaski, SK Iwno, SK Nowe Jankowice i SKH Gładyszów) NIK stwierdziła:
- brak utrzymania obiektów w należytym stanie technicznym,
- nieprzeprowadzenie ich okresowej kontroli,
- brak realizacji zaleceń w zakresie poprawy stanu technicznego,
- nieprowadzenie książek obiektu budowlanego.
Kontrolując działalność spółek NIK stwierdziła, że na ogół zapewniły one prawidłowe warunki weterynaryjne oraz utrzymania koni. Obsługę zwierząt zapewniali lekarze weterynarii na podstawie umów o pracę oraz umów na świadczenie usług. Dokumentacja lekarsko-weterynaryjna i ewidencja leczenia zwierząt prowadzone były zgodnie z przepisami. W jednej spółce (SK Nowe Jankowice) stwierdzono nieprawidłowości polegające na ustawieniu w jednej ze stajni urządzeń stwarzających niebezpieczeństwo urazu dla koni, utrzymaniu zabłoconego i podmokłego podłoża wybiegu, niezapewnieniu w jednym z pomieszczeń odpowiedniej powierzchni dla koni oraz zleceniu usług opieki weterynaryjnej bez przetargu wymaganego uregulowaniami wewnętrznymi spółki.
W wyniku oględzin przeprowadzonych przez kontrolerów NIK w SK w Janowie Podlaskim nie stwierdzono nieprawidłowości w zakresie warunków weterynaryjnych i utrzymania koni. Na powyższe okoliczności zebrano również stosowną dokumentację weterynaryjną potwierdzającą dobrostan koni w latach 2018-2019. Stwierdzono jednakże zaniedbania w hodowli krów, co nie było głównym przedmiotem badań kontrolnych oraz nieprawidłowości w zakresie stanu technicznego obór dla bydła.
NIK zwraca uwagę, że kontrolowane spółki rzetelnie realizowały cele hodowlane nałożone wewnętrznymi i krajowymi programami hodowlanymi dla poszczególnych ras. Ich głównym zadaniem jest ochrona zasobów genetycznych i zaopatrzenie krajowej hodowli koni w materiał biologiczny. Liczba klaczy poszczególnych ras w stadninach koni i liczba ogierów utrzymywanych w stadach ogierów, stanowiły niezbędną pulę genetyczną oraz minimum do zachowania ciągłości państwowej hodowli. Pogłowie hodowanych koni przez spółki dostosowane było do zainteresowania odbiorców. Stadniny ograniczały rozród ze względu na sytuację na rynku koni użytkowych oraz import koni wyścigowych. Konie ras szlachetnych i półkrwi z polskich hodowli były wypierane z rynku koni sportowych przez zwierzęta pochodzące z hodowli zagranicznych. Podczas przeglądów hodowlanych oceniano wartość hodowlaną koni, a dzierżawa i sprzedaż koni, z wyjątkiem trzech podmiotów, były dokonywane zgodnie z uregulowaniami określonymi przez Agencję Nieruchomości Rolnych/ KOWR.
Wnioski
Mając na uwadze pogarszające się wyniki finansowe spółek hodowli koni, sytuację na rynku koni w Polsce oraz zmieniające się uwarunkowania tej hodowli na rynku krajowym i światowym, Najwyższa Izba Kontroli wnosi:
do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi o opracowanie (w ramach nadzoru na KOWR) nowej kompleksowej koncepcji funkcjonowania państwowej hodowli koni w Polsce z uwzględnieniem racjonalizacji tej hodowli oraz stopniowej poprawy działalności tego obszaru rolnictwa,
do Dyrektora Generalnego KOWR o:
- podjęcie działań w celu trwałej poprawy sytuacji finansowej spółek hodowli, z uwzględnieniem analizy realizacji Strategicznego programu hodowli koni, dotyczącego funkcjonowania spółek i hodowli koni,
- wzmocnienie nadzoru nad spółkami prowadzącymi hodowlę koni w zakresie sprzedaży i dzierżawy koni oraz gospodarowania ich majątkiem, a także w zakresie poprawy utrzymania obiektów budowlanych związanych z hodowlą koni.
Fot. ma charakter poglądowy. Źródło komunikat NIK.